5/11. yüzyılın ikinci yarısı ile 6/12. yüzyılın ilk yarısında yasamış olan Zemahşerî, her ne kadar tefsir disiplini ile ilgili yapmış olduğu çalışmalar ve bilhassa el-Keşşâf isimli eseri ile şöhret bulmuş olsa da Arap dili ve belagatı ve Kelâm ilmine olan vukufiyeti ile de bilinen Mu’tezilî bir âlimdir. Zemahşerî’nin, kendisinden sonraki tefsir literatürünü önemli ölçüde şekillendirdiği ve etkilediği görülen el-Keşşâf isimli eseri, itikadi konulara yönelik olan izahatlarında i’tizali düşünceyi yansıtması açısından ayrıca önemlidir. Hicri ilk altı yüzyılda teşekkül eden mezhepsel yapılanmaların sınırlarını belirlemede etkin olan, İslam düşünce ekolleri tarafından farklı söylemlere yol açan kader konusu, el-Keşşâf adlı çalışmada da sıkça değinilen konulardan biri olmuştur. Kader mevzusu, Allah’ın kâinatı, bütün mahlûkatı ve olacakları zaman, mekân, nitelik ve nicelikleriyle birlikte bir nizam ve intizama göre idare ve takdir etmesi, mahiyet bakımından hikmet-sefeh, hayır-şer, hüsün-kubuh üzere yaratması gibi farklı bağlam ve söylemlerle izah edilmiştir. İslam düşünce tarihinde, zihinlerde soru işareti uyandırmış ve müslümanlar arasında meydana gelen siyasi ve toplumsal birtakım olayların etkisiyle ashap döneminin sonlarına doğru da ciddi bir şekilde tartışılmış olan kader konusu, Allah’ın emri, ilmi, iradesi, yaratması, kötülüğün yaratılması ve insanın fiillerinde mutlak bir irade özgürlüğünün olup olmaması gibi konularla da bağlantılı bir formda ele alınmıştır. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında kader konusunun bilimsel ve objektif bir yaklaşımla ele alındığı bu tez çalışmasında ilk olarak kader kavramı, bu kavramın İslam düşünce tarihinde ortaya çıkış serüveni incelenmiştir. Kur’an’da kaderin varlığına, belirlenmiş kadere, kader probleminin odak noktasını oluşturan insanın fiillerine ve irade özgürlüğüne, kalplerin mühürlenınesi ve adalet konusuna değinilmiştir. Ayrıca Allah’ın ilmi, iradesi, yaratması, kötülüğün yaratılması, ecel, Allah’ın takdiri, kudreti, Allah’ın kullarını hidayete erdirmesi ve dalalete sevk etmesi ile ilgili ayetler bağlamında Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında kader konusunu nasıl işlediğini tesbit etmek bu tezin odak noktasıdır. Zemahşerî’nin ilgili konuda Mu’tezili kader anlayışına ne düzeyde yakın olup olmadığı ayrıca incelenecektir.
