İmam Eş’arî’nin, fâil-i muhtâr Allah tasavvurunu düşüncesinin mihverine yerleştirmesi, Mutezili anlayıştan kopmasıyla sonuçlanmıştır. İbn Fûrek ve Bâkıllânî kuşağının faaliyetiyle sistemleştirilen bu düşünce etrafında Eş’arîlik bir mezhep hüviyetiyle varlık kazanmıştır. Kelamcıların temsiliyetinde akılcı karakteriyle ön plana çıkan Eş’arîlik, hadisçilerin temsiliyetinde Geleneksel Sünnîlik (Ashâbü’l-Hadis) anlayışıyla uzlaşımcı bir mahiyet kazanmıştır. Bu anlayışı destekleyecek bir hafızanın inşa edilmesiyle İmam Eş’arî’nin Mutezile karşıtlığı ve Ashâbü’l-Hadis’le iltisaklı olduğuna dair referans zemini güçlendirilmiş, bu çerçevedeki algı, süreç içerisinde istikrar kazanmıştır. Problemin mahiyeti göz önünde bulundurularak çalışmamız bir giriş ve dört bölüm olacak şekilde düzenlenmiştir. Girişte, İmam Eş’arî’nin içinde yaşadığı dönemin teo-politik tartışma ağını somutlaştıracak çerçevede Abbâsîlerin dini siyaseti incelenmiştir. Birinci bölüm, İmam Eş’arî’nin konumlandırıldığı denklemin ana unsurları olarak Ashâbü’l-Hadis, Mutezile ve İmam Şâfiî’nin tetkik edilmesine tahsis edilmiştir. Yaygın kabulün aksine Ashâbü’l-Hadis ile İmam Şâfiî arasında olumlu bir bağın olmadığı, Mutezile’nin de Kur’an ve sünnetin otoritesini tanıyan, bununla birlikte sünnet anlayışında Ashâbü’l-Hadis’in anlayışından farklı olduğu tespit edilmiştir. Mutezile içerisinde Allah anlayışını daha tutarlı açıklamanın yanı sıra salt akli çıkarıma dayalı bilginin değeri konusunda da bir arayışın varlığı tespit edilmiştir. İkinci bölümde İmam Eş’arî’nin Ashâbü’l-Hadis, Mutezile ve Şâfiîlikle ilişkilendirilmesi üzerinden ortaya atılan farklı iddiaların vakıa bağlamında çözümlenmesine çalışılmıştır. Bu bağlamdaki incelemeyle, ulaşılan en önemli tespit, İmam Eş’arî’nin Mutezile’den ayrıldıktan sonra aralarına yerleştiği unsurun, kelam ilmine yabancı olmayan, Mutezile ile de birtakım ilişkilere sahip Şâfiî çevreler olduğudur. Üçüncü bölümde Eş’arî’nin Mutezile’den ayrılmasıyla sonuçlanan ve düşünceni şekillendiren fâil-i muhtâr Allah tasavvuru merkezli fikir örgüsünün çözümlenmesine ve düşüncesinin şekillenmesi üzerindeki etkisinin somutlaştırılmasına çalışılmıştır. Ayrıca bu bölümde, İbn Fûrek ve Bâkıllânî kuşağının, İmam Eş’arî’nin fikirlerini mezhep kimliğine dönüştürmeye yönelik faaliyetlerinin tasvirine yer verilmiştir. Dördüncü bölüm ise Beyhakî kuşağıyla birlikte İmam Eş’arî ve düşüncesinin Ashâbü’l-Hadis’le ilişkilendirilmesine yönelik gerçekleştirilen faaliyetin incelenmesine tahsis edilmiştir. Bu faaliyetin kim tarafından, nasıl bir konjonktürde ve hangi motivasyonlarla gerçekleştirildiği tespit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimler: Eş’arî, Eş’arîlik, Ehl-i Hadis, Ashâbü’l-Hadis, Ehl-i Sünnet, Şâfiîlik, Mutezile, Fâil-i Muhtâr.
