Bu çalışmada kelâm disiplininde ilk olarak Ebû İshak İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm (ö. 231/845) tarafından öne sürülen i’timâd teorisi ele alınmaktadır. Nazzâm tarafından bir cisim kuramı olarak öne sürülen i’timâd hareketinin Nazzâm sonrası gündeme gelen tartışmalarla birlikte anlam gelişimine uğradığı iddia edilmektedir. Bu çerçevede tezimiz, Nazzâm’ın yanı sıra Câhız (ö. 255/869), Ebû Ali el-Cübbâî (ö. 303/916), Ebû Hâşim el-Cübbâî (ö. 321/933), Kâdı Abdülcebbâr (ö. 415/1024), Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî (ö. V. yy.) ve İbn Metteveyh’in (ö. 469/1077) i’timâd ile ilgili ortaya attığı görüşleri ele almaktadır. Çalışmanın ilk ve ikinci bölümünde Basra Mu’tezilî kelâmcılarının i’timâda yüklediği anlamlar dikkate alınarak i’timâdın tanımı ve kavramsal çerçevesi ortaya konulmaktadır. Böylelikle i’timâdın nasıl bir anlam gelişimine uğradığının tespiti yapılmaktadır. Burada hareket, kümûn, tabiat, karşılıklı itme, temas ve ağırlık, i’timâdın tanımında öne çıkan kavramlardır. Dahası ikinci bölümde Nazzâm sonrası i’timâd anlayışlarında sıklıkla vurgulanan i’timâdın türleri ele alınmaktadır. Doğada gözlemlediğimiz sıklıkla tekrar eden olaylar, lâzım i’timâda, nadiren gözlemlediğimiz ve dışarından gerçekleşen müdahalelerle cereyan eden olaylar ise mücteleb i’timâda dayalı olarak işlenmektedir. Üçüncü bölümde ise Ebû Hâşim ve onu takip eden Kâdı Abdülcebbâr, İbn Metteveyh ve Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’nin görüşlerini merkeze alan bir metodoloji takip edilerek i’timâdın oluşumu ve özellikleri bağlamında gündeme gelen tartışmalardaki yaklaşımlar analiz edilmektedir. Böylelikle her bir düşünürün kendi sistemi içerisinde i’timâdı nerede konumlandırdığının tespiti yapılmaktadır. Tezin planı ve içeriği, i’timâd ile ilgili tartışmaları geniş bir perspektifte sunan İbn Metteveyh’in et-Tezkire’si ile bu eserin şerhi, Şerhu Kitâbi’t-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-a’râz et-Tezkire ile temellendirilmektedir. Son olarak tezde i’timâdın“sebep”anlamına gelmekle birlikte“sonucunu engellerle karşılaşmadığı müddetçe zorunlu olarak tevlîd ettiği”ne, bu anlamda i’timâdın ikincil fiiller (dolaylı fiiller) konusuyla irtibatlı olduğuna işaret edilmektedir.
