Akıl ve dilin Kâdî Abdülcebbâr düşüncesindeki yerlerini konu edinen bu çalışma, dil, akıl ve bunların arka planı mahiyetindeki varlık konularına yönelik detayları okuyucuya aktarmayı hedeflemektedir. Bu amaçla çalışmada varlık teorisiyle de bağlantılı tarzda aklın ve dilin birer delil olarak Kâdî Abdülcebbâr’ın kelâm sistemindeki konumları, icra ettikleri işlevler ve etkili oldukları alanlar vuzuha kavuşturulmaya çalışılmıştır. Birinci bölümde şemsiye kavram olan malûmun taksimi yapılmış ve böylece insanın bilgisine konu olabilen şeylerin sayım dökümü yapılmıştır. Ardından ma’dûm diye isimlendirilmesine karşın yine de hem epistemolojik hem de ontolojik bir statüsünün olduğu kabul edilen mümkün ma’dûm veya diğer ismiyle ma’dûmun şey’iyyeti problemi ve teorisi işlenmiştir. Ma’dûmun şey’iyyeti teorisinin hangi sorunlara çözüm amacıyla geliştirildiği ve bunun yoktan yaratma problemindeki açıklama gücü de aktarılan hususlar arasındadır. Ayrıca Kâdî Abdülcebbâr özelinde Behşemiyye ekolünün niye mümkün ma’dûm adında bir teori geliştirmek zorunda kaldığı ve bu teorinin neden olduğu varklık-zât ayrımı da ortaya konulmuştur. Diğer yandan adı geçen teorinin zihni varlık teorisinden farklılığı ile zât sıfatına sahip ve mümkün ma’dûm diye anılan cevher ile arazların sahip olduğu nitelikler de aktarılmıştır. İkinci bölümde ise evvelâ Kâdî Abdülcebbâr’ın gözünden aklın tanımı, önemi ve yapısı gibi başlıkların açıklığa kavuşturulmasına gayret edilmiştir. Aklın bir yapısının olduğu, bu yapının belli bazı terkip kanunlarına uyan zarurî ve müktesep bilgilerden oluştuğu, bu bilgilerin aklın yapısı içerisindeki ilişkilerinin mahiyeti ve aklın bilgi üreten bir istidlâlî çıkarsama sistemine dönüşmesi bu bağlamda açıklanan hususlardandır. Konu akıl olunca bilgi ve kısımları, özellikle de nesnenin idrakini sağlayan duyu idrakini anlatmamak olmazdı. Bu yüzden de akılla bağlantılı olarak bilgi, kısımları ve duyu idraki başlıkları açılmıştır. Bu bölümün belki de en önemli başlığı ve konusu mümâselet ve muhalefet teorisi üzerinden en özel vasıfları (ehassü’l-evsâf) vesilesiyle şeylerin birbirinden ayrıştırılmasının nasıl gerçekleştirildiği meselesidir. Burada cevher ve arazların henüz mümkün ma’dûm durumunda iken ne şekilde aklî idrake konu oldukları, yüce Allah’ın onlara varlık vermesinden sonra bünye halini almaları, bunun akabinde de haricî varlığın levazımı olan hükümleri taşımaya başlamaları ve ardından da hissi idrake hangi vasıflarıyla konu olup bilindikleri, ayrıntılarıyla irdelenmiştir. Bu bölümde tafsilatıyla ele alınan konulardan biri de akıl-idrak ilişkisi ve bu ilişkiye yönelik sorularla sorunlardır. Bu soru ve sorunlar önce açık şekilde okuyucuya sunulmuş ve ardından da çözümleri için gereken ön bilgiler verilerek çözüm yolları aktarılmıştır. Üçüncü ve son bölümde de aklın ve duyuların haricî varlık anlamındaki subût kategorisinde bulunan soyut ve somut ontik varlıklardan elde ettikleri mâna, yani bilginin dil ile yollarının nerede kesiştiği ve bilginin dile taşınma serüveni şeklinde özetlenebilecek süreç ele alınmıştır. Bu bağlamda söz konusu sürecin başlama anına gidilmiş, insanın tefekkür ve düşünce faaliyetinin evvelâ aklî ve hissî idrak yollarıyla başladığı görülmüştür. Tefekkür merhalesinden sonra ise sahip olunan bilginin başkalarına da aktarımı amacıyla aktarım aracı arayışına girildiği ve nihayetinde dil üzerinde uzlaşımın sağlandığı tesbit edilmiştir. Uzlaşım sonucunda dilin maksatları, hakikatleri ve mânaları taşıyabilmesi için sahip olması gereken koşullar ortaya konulmuştur. Uzlaşımın doğruluk şartlarından olan ve birçok kişiyle akım tarafından yanlış anlaşıldığı gözlemlenen kasıt meselesi detaylandırılarak kast-ı mütekellim çerçevesinde adı geçen kişi ve akımların düştüğü sezilen yanlış anlamalar tashih edilmeye çalışılmıştır. Bölümün en son başlığında ise bir delil olarak dilin Kâdî Abdülcebbâr’ın kelâm sistemindeki yeri açıklanmıştır. Bu bağlamda bir delil olarak dilin, akıl karşısındaki pozisyonu, etkide bulunduğu saha ve güç bakımından durumu netleştirilmeye çaba gösterilmiştir.
| Yazar: | MESUT ERZİ |
| Tür: | Doktora |
| Üniversite: | Marmara Üniversitesi |
| Danışman: | PROF. DR. HÜLYA ALPER |
| Yayın Yeri: | İstanbul |
| Tarih: | 2022 |
| Sayfa: | 292 |
| URL: | https://tez.yok.gov.tr |
