Ef‘âlü’l-ibâd meselesi İslam düşünce tarihinin ana meselelerden biri olarak kabul edilmesinin yanında kelamî mezhep ve fırkaların da gidişatını belirleyen başat unsur olmuştur. Dolayısıyla meselenin bir taraftan teklif, kulun sorumluluğu, ilahî adalet ve hikmetle sıkı bir ilişkisi olduğu gibi diğer taraftan kaza-kaderin açıklanması noktasında da en çetrefilli konulardan biri olmuştur. Kulun sorumluluğunun ispatı ve onun cebrden kurtulması bağlamında en dikkat çeken teorilerden biri de İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) teorisidir. Nitekim Ekberî gelenek a‘yân-ı sâbite ile mahiyetlerin mec‘ûl olmadığına getirdikleri izahlar ve kendi anlayışlarına uygun şekilde kaza-kadere dair yaptıkları yorumlarla bu teoriyi ispatlamaya çalışmaktadırlar. Hatta bu yorumlarının Allah’ın “sırr-ı kaderi” ve “hücce-i bâliğa”sı olarak görmektedirler. Bu makalede İbnü’l-Arabî’nin “isti‘dâdâtü’l-mâhiye” olarak isimlendirdiğimiz teorisini özellikle İbnü’l-Arabî’nin kaleme aldığı son eser olarak kabul edilen Fusûsü’l-hikem ve şerhleri bağlamında ele almaya çalıştık. Nitekim görüşlerini açık ve öz bir biçimde ortaya koyduğu olgunluk döneminde yazdığı bu eserinde inceleyeceğimiz meselenin de net bir şekilde ele alındığı görülmektedir. Ef‘âlü’l-ibâd ile kulun özgürlüğü meseleleri ele alınırken kaza-kader meselesine de değinilmesi gerekmektedir. Bu sebeple ilk olarak İbnü’l-Arabî’ye göre kaza-kaderin neye karşılık geldiğini filozoflar ve kelamcıların görüşleriyle mukayese ederek ortaya koymaya çalışacağız. Ardından a‘yân-ı sâbiteyi ve küllî a‘yanların, mahiyetlerin ve hakikatlerin kendisi olmasından dolayı mahiyetin mec‘ûliyeti konusunu ayrıntılı bir şekilde izah etmeye çalışacağız. Daha sonra isti‘dâdâtü’l-mâhiye teorisi ile kulun özgürlüğü ve cebrden kurtulması arasındaki ilişkiyi ortaya koyacağız. Son olarak teoriye yönelik tenkitleri aktaracak ve konuyla ilgili belirtilen görüşlerin objektif bir değerlendirmesini yapmaya çalışacağız.
| Yazar: | Münzir ŞEYHHASAN |
| Yayın: | İslam Araştırmaları Dergisi |
| Cilt: | |
| Sayı: | 48 |
| Sayfa: | 147 – 182 |
| Tarih: | 2022 |
| DOI: | 10.26570/isad.1134035 |
| ISSN: | 2822-2903 |
| URL: | https://dergipark.org.tr/tr/pub/isad/issue/71157/1134035 |
