Müteahhir kelamın mütekaddim kelamdan en temel farklarından biri benimsenen fiziksel açıklama teorisidir. Mütekaddim dönemde atomculuk üzerine kurulu bir fiziksel açıklama teorisi benimseyen kelam, mütahhir dönemde meşşâî fiziksel açıklama teorisini içselleştirmiştir. Meşşâî fiziksel açıklama teorisi ay altı alemdeki bileşik varlıkların nasıl meydana geldiğini unsurlar, nitelikler ve mizaç teorileri aracılığıyla açıklar. Bu çalışmanın amacı unsurlar, nitelikler ve mizaç teorilerinin müteahhir kelamında kullanımını inceleyerek meşşâî fiziksel açıklama teorisinin kelamı nasıl dönüştürdüğünü tespit etmektir. Bu amaçla müteahhir kelamcılarından Gazzâlî (ö. 505/1111), Fahreddîn Râzî (ö. 606/1210) ve Cürcânî’nin (ö. 816/1413) öğretileri incelenmektedir. Müteahhir dönemin kendisiyle başlatıldığı isim olan Gazzâlî müstakil bir fizik öğretisi kurgulamamıştır dolayısıyla onun eserlerinde söz konusu teorilere ilişkin bütünlüklü bir anlatım bulunmamaktadır. Ancak ruh, ahlak ve sağlık gibi fizikle bağlantılı konuları ele alırken yaptığı açıklamalardan onun bu teorileri benimsediği anlaşılmaktadır. Meşşâî fiziksel açıklama teorisini büyük oranda kendi öğretisine dahil eden Râzî, unsurlar, nitelikler ve mizaç teorilerini de bu çerçevede benimsemiştir. Cürcânî ise Râzî’nin izinden giderek söz konusu teorilere sisteminde yer vermiştir. Ancak söz konusu teorilerin müteahhir kelamcılar tarafından alımlanışı koşulsuz olmamıştır. Teoriler, bir yandan iç tutarlılık bakımından denetlenip yeni yorumlarla geliştirilirken diğer yandan bir takım dış ölçütlerle uyumlu kılınmaya çalışılmıştır. Nitekim Râzî İbn Sînâcı mizaç tanımını dakikleştirirken unsurların etkileşimi esnasında etki eden ve etkilenen şey nedir diye sorarak meseleye yeni bir boyut kazandırmıştır. Cürcânî ise gerek unsurların sayısı ve mahiyeti ile ilgili gerek unsurların nitelikleri dışında suretlerinin varlığı ile ilgili kabulleri sorgulamış ve filozofların bu konudaki görüşlerinin iddia ettikleri kesinlikte olmadığını dolayısıyla alternatif görüşlerin de mümkün olduğunu ileri sürmüştür. Kelamcıların meşşâî fiziksel açıklama teorisini alımlarken dikkate aldıkları dış ölçüt ise Tanrı’nın fail-i muhtar olması gibi temel itikadî ilkelerin ihlal edilmemesidir. Ayrıca onlar meşşâî fiziksel açıklama teorisini öğretilerine alırken erken dönem kelamcılarının atomcu teorilerini yanlışlama konusunda çekimser kalmışlardır.
| Yazar: | Abdullah Yıldız |
| Sempozyum Başlığı: | 11-13. YÜZYIL İSLAM DÜŞÜNCESİNDE FİZİK TEORİ MODELLERİ: KURAM VE YÖNTEM – FATAP Bilimsel Merak ve Fiziksel Gerçeklik Teori ve Pratik Arasında İslam Düşüncesinde Fiziksel Açıklamalar Sempozyumu |
| Yer: | İstanbul |
| Yayıncı: | İLEM |
| Tarih: | 2023 |
| Sayfa: | 11-12 |
| ISBN: | |
| URL: | https://fatap.net/ |
