Meşşâî gelenekte mantık ilimleri arasında değerlendirilen kategoriler konusu, İbn Sînâ (ö. 428/1037) ile birlikte ağırlıklı olarak metafizik içerisinde ele alınmaya başlamıştır. Nitekim felsefî konuları metinlerinde yoğun olarak kullanan Gazzâlî (ö. 505/1111) de kategorilere metafizik konuları arasında yer vermiştir. Müteahhirûn dönemi kelâmının kurucu ismi sayılan Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) ise cevher ve dokuz arazdan oluşan kategorilerin metafizik başlığı altında ele alınması gerektiğini belirtmekle birlikte bunları, başta Mebâhisü’l-meşrıkiyye adlı eserinde olmak üzere fizikte varlığı tasnif etmek için kullanmıştır.
XIII. yüzyıl ve sonrasında nazari düşünce ekollerinin görüşlerine ayrıntılı olarak yer veren en meşhur kelam ve felsefe eserlerinden biri sayılan Seyyid Şerif el-Cürcânî’nin (ö. 816/1413) Şerhu’l-Mevâkıf adlı eseri Fahreddîn er-Râzî’nin Mebâhisü’l-meşrıkiyye adlı eseriyle benzer birçok özellik barındırır. Diğer yandan Mevâkıf’ın, Râzî’den sonra gelen ve felsefî kelâmın öncü düşünürlerinden biri olan Nasîrüddin Tûsî’nin (ö. 672/1274) kelam metinlerinden biri olan Tecrîdü’l-akâid adlı eserinden de önemli ölçüde etkilendiği düşünülmektedir. Şöyle ki Râzî kategoriler konusunu birden çok müstakil başlıklar altında değerlendirirken Cürcânî müstakil bir başlık altında değil de canlıya tahsis edilenler (irâde, hayat vb.) ve edilmeyenler (oluşlar ve duyularla idrak edilenler) şeklinde ayırdığı arazlar başlığı altında ele almaktadır. Bu bakımdan Tûsî ile aynı yöntemi takip ettiği söylenebilir. Cürcânî, eksik bir istikrâya (tümevarım) dayandığı gerekçesiyle Aristo mantığındaki kategorilerin sayısı konusuna itiraz etmekle birlikte kategorilere hem bilgi-epistemoloji bahsinde hem de cevher-araz bahsinde yer vermektedir. Ona göre bilgi-ilim, zihinde meydana gelen bir suret olması itibariyle bir araz olmakta ve nitelik ( كيف ) kategorisinde değerlendirilmektedir. Ontolojik bakımdan da kategoriler mevcut mümkünler olarak on kategoriye inhisar ettirilmiştir. Buna göre on kategoriden biri cevher, diğer dokuzu da arazla sınırlandırılmıştır. Bu çalışmada Şerhu’l Mevâkıf’ta yer verilen kategoriler bahsinin hangi bağlamlarda ve nasıl bir bakış açısıyla ele alındığı değerlendirilip yorumlanmaya çalışılacaktır.
| Yazar: | Abdulkadir Coşkun |
| Sempozyum Başlığı: | AL FARABI 10th International Conference on Social Sciences |
| Yer: | Malatya |
| Yayıncı: | İksad |
| Tarih: | 2021 |
| Sayfa: | 284 |
| ISBN: | 978-625-7898-55-3 |
| URL: | https://www.farabicongress.org/ |
